3. โสณกายนสุตฺตวณฺณนา

[234] ตติเย สิขาโมคฺคลฺลาโนติ สีสมชฺเฌ ฐิตาย มหติยา สิขาย สมนฺนาคโต โมคฺคลฺลานโคตฺโต พฺราหฺมโณฯ ปุริมานีติ อตีตานนฺตรทิวสโต ปฏฺฐาย ปุริมานิ, ทุติยาทิโต ปฏฺฐาย ปุริมตรานิ เวทิตพฺพานิฯ โสณกายโนติ ตสฺเสว อนฺเตวาสิโกฯ กมฺมสจฺจายํ โภ โลโกติ โภ อยํ โลโก กมฺมสภาโวฯ กมฺมสมารมฺภฏฺฐายีติ กมฺมสมารมฺเภน ติฏฺฐติฯ กมฺมํ อายูหนฺโตว ติฏฺฐติ, อนายูหนฺโต อุจฺฉิชฺชตีติ ทีเปติฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

4-9. สิกฺขาปทสุตฺตาทิวณฺณนา

[235] จตุตฺถาทีนิปิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ มคฺคงฺเคสุ ปน ยสฺมา สติยา อุปฏฺฐเปตฺวา ปญฺญาย ปริจฺฉินฺทติ, ตสฺมา อุภยเมว กมฺมํฯ เสสา องฺคาเนว โหนฺติ, โน กมฺมนฺติ วุตฺตํฯ โพชฺฌงฺเคสุปิ เอเสว นโยฯ อภิธมฺเม ปน สพฺพมฺเปตํ อวิเสเสน เจตนาสมฺปยุตฺตกมฺมนฺเตว วณฺณิตํฯ

10. สมณสุตฺตวณฺณนา

[241] ทสเม อิเธวาติ อิมสฺมิํเยว สาสเนฯ อยํ ปน นิยโม เสสปเทสุปิ เวทิตพฺโพฯ ทุติยาทโยปิ หิ สมณา อิเธว, น อญฺญตฺถฯ สุญฺญาติ ริตฺตา ตุจฺฉาฯ ปรปฺปวาทาติ จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สญฺญิวาทา, อฏฺฐ อสญฺญิวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญินาสญฺญิวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ อิเม สพฺเพปิ พฺรหฺมชาเล อาคตทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย อิโต พาหิรานํ ปเรสํ ปวาทา ปรปฺปวาทา นามฯ เต สพฺเพปิ อิเมหิ จตูหิ ผลฏฺฐกสมเณหิ สุญฺญาฯ น หิ เต เอตฺถ สนฺติฯ น เกวลญฺจ เอเตเหว สุญฺญา , จตูหิ ปน มคฺคฏฺฐกสมเณหิปิ, จตุนฺนํ มคฺคานํ อตฺถาย อารทฺธวิปสฺสเกหิปีติ ทฺวาทสหิปิ สมเณหิ สุญฺญา เอวฯ อิทเมว อตฺถํ สนฺธาย ภควตา มหาปรินิพฺพาเน (ที. นิ. 2.214) วุตฺตํ –

‘‘เอกูนติํโส วยสา สุภทฺท,

ยํ ปพฺพชิํ กิํกุสลานุเอสี;

วสฺสานิ ปญฺญาส สมาธิกานิ,

ยโต อหํ ปพฺพชิโต สุภทฺท;

ญายสฺส ธมฺมสฺส ปเทสวตฺตี,

อิโต พหิทฺธา สมโณปิ นตฺถิ’’ฯ

‘‘ทุติโยปิ สมโณ นตฺถิ, ตติโยปิ สมโณ นตฺถิ, จตุตฺโถปิ สมโณ นตฺถิ, สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณหิ อญฺเญหี’’ติ ฯ เอตฺถ หิ ปเทสวตฺตีติ อารทฺธวิปสฺสโก อธิปฺเปโตฯ ตสฺมา โสตาปตฺติมคฺคสฺส อารทฺธวิปสฺสกํ มคฺคฏฺฐํ ผลฏฺฐนฺติ ตโยปิ เอกโต กตฺวา ‘‘สมโณปิ นตฺถี’’ติ อาห, สกทาคามิมคฺคสฺส อารทฺธวิปสฺสกํ มคฺคฏฺฐํ ผลฏฺฐนฺติ ตโยปิ เอกโต กตฺวา ‘‘ทุติโยปิ สมโณ นตฺถี’’ติ อาหฯ อิตเรสุปิ ทฺวีสุ เอเสว นโยฯ เอกาทสมํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

กมฺมวคฺโค จตุตฺโถฯ

(25) 5. อาปตฺติภยวคฺโค

1. สงฺฆเภทกสุตฺตวณฺณนา

[243] ปญฺจมสฺส ปฐเม อปิ นุ ตํ, อานนฺท, อธิกรณนฺติ วิวาทาธิกรณาทีสุ อญฺญตรํ อธิกรณํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อุปฺปชฺชิ, สตฺถา ตสฺส วูปสนฺตภาวํ ปุจฺฉนฺโต เอวมาหฯ กุโต ตํ, ภนฺเตติ, ภนฺเต, กุโต กินฺติ เกน การเณน ตํ อธิกรณํ วูปสมิสฺสตีติ วทติฯ เกวลกปฺปนฺติ สกลํ สมนฺตโตฯ สงฺฆเภทาย ฐิโตติ สงฺเฆน สทฺธิํ วาทตฺถาย กถิตํ ปฏิกเถนฺโตว ฐิโตฯ ตตฺรายสฺมาติ ตสฺมิํ เอวํ ฐิเต อายสฺมา อนุรุทฺโธฯ น เอกวาจิกมฺปิ ภณิตพฺพํ มญฺญตีติ ‘‘มา, อาวุโส, สงฺเฆน สทฺธิํ เอวํ อวจา’’ติ เอกวจนมฺปิ วตฺตพฺพํ น มญฺญติฯ โวยุญฺชตีติ อนุยุญฺชติ อนุโยคํ อาปชฺชติฯ อตฺถวเสติ การณวเสฯ นาเสสฺสนฺตีติ อุโปสถปฺปวารณํ อุปคนฺตุํ อทตฺวา นิกฺกฑฺฒิสฺสนฺติฯ เสสํ ปาฬิวเสเนว เวทิตพฺพํฯ

2. อาปตฺติภยสุตฺตวณฺณนา

[244] ทุติเย ขุรมุณฺฑํ กริตฺวาติ ปญฺจ สิขณฺฑเก ฐเปตฺวา ขุเรน มุณฺฑํ กริตฺวาฯ ขรสฺสเรนาติ กกฺขฬสทฺเทนฯ ปณเวนาติ วชฺฌเภริยาฯ ถลฏฺฐสฺสาติ เอกมนฺเต ฐิตสฺสฯ สีสจฺเฉชฺชนฺติ สีสจฺเฉทารหํฯ ยตฺร หิ นามาติ ยํ นามฯ โส วตสฺสาหนฺติ โส วต อหํ อสฺสํ, ยํ เอวรูปํ ปาปํ น กเรยฺยนฺติ อตฺโถฯ ยถาธมฺมํ ปฏิกริสฺสตีติ ธมฺมานุรูปํ ปฏิกริสฺสติ, สามเณรภูมิยํ ฐสฺสตีติ อตฺโถฯ กาฬวตฺถํ ปริธายาติ กาฬปิโลติกํ นิวาเสตฺวาฯ โมสลฺลนฺติ มุสลาภิปาตารหํฯ ยถาธมฺมนฺติ อิธ อาปตฺติโต วุฏฺฐาย สุทฺธนฺเต ปติฏฺฐหนฺโต ยถาธมฺมํ กโรติ นามฯ ภสฺมปุฏนฺติ ฉาริกาภณฺฑิกํฯ คารยฺหํ ภสฺมปุฏนฺติ ครหิตพฺพฉาริกาปุเฏน มตฺถเก อภิฆาตารหํฯ ยถาธมฺมนฺติ อิธ อาปตฺติํ เทเสนฺโต ยถาธมฺมํ ปฏิกโรติ นามฯ อุปวชฺชนฺติ อุปวาทารหํฯ ปาฏิเทสนีเยสูติ ปฏิเทเสตพฺเพสุฯ อิมินา สพฺพาปิ เสสาปตฺติโย สงฺคหิตาฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อาปตฺติภยานีติ, ภิกฺขเว, อิมานิ จตฺตาริ อาปตฺติํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกภยานิ นามาติฯ

3. สิกฺขานิสํสสุตฺตวณฺณนา

[245] ตติเย สิกฺขา อานิสํสา เอตฺถาติ สิกฺขานิสํสํฯ ปญฺญา อุตฺตรา เอตฺถาติ ปญฺญุตฺตรํฯ วิมุตฺติ สาโร เอตฺถาติ วิมุตฺติสารํฯ สติ อาธิปเตยฺยา เอตฺถาติ สตาธิปเตยฺยํฯ เอเตสํ หิ สิกฺขาทิสงฺขาตานํ อานิสํสาทีนํ อตฺถาย วุสฺสตีติ วุตฺตํ โหติฯ อาภิสมาจาริกาติ อุตฺตมสมาจาริกาฯ วตฺตวเสน ปญฺญตฺตสีลสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตถา ตถา โส ตสฺสา สิกฺขายาติ ตถา ตถา โส สิกฺขากาโม ภิกฺขุ ตสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ

อาทิพฺรหฺมจริยิกาติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตานํ จตุนฺนํ มหาสีลานเมตํ อธิวจนํฯ สพฺพโสติ สพฺพากาเรนฯ ธมฺมาติ จตุสจฺจธมฺมาฯ ปญฺญาย สมเวกฺขิตา โหนฺตีติ สหวิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย สุทิฏฺฐา โหนฺติฯ วิมุตฺติยา ผุสิตา โหนฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา ญาณผสฺเสน ผุฏฺฐา โหนฺติฯ อชฺฌตฺตํเยว สติ สูปฏฺฐิตา โหตีติ นิยกชฺฌตฺเตเยว สติ สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตา โหติฯ

ปญฺญาย อนุคฺคเหสฺสามีติ วิปสฺสนาปญฺญาย อนุคฺคเหสฺสามิฯ ปญฺญาย สมเวกฺขิสฺสามีติ อิธาปิ วิปสฺสนาปญฺญา อธิปฺเปตาฯ ผุสิตํ วา ธมฺมํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคเหสฺสามีติ เอตฺถ ปน มคฺคปญฺญาว อธิปฺเปตาฯ

4. เสยฺยาสุตฺตวณฺณนา

[246] จตุตฺเถ เปตาติ กาลกตา วุจฺจนฺติฯ อุตฺตานา เสนฺตีติ เต เยภุยฺเยน อุตฺตานกาว สยนฺติฯ อถ วา เปตฺติวิสเย นิพฺพตฺตา เปตา นาม, เต อปฺปมํสโลหิตตฺตา อฏฺฐิสงฺฆาตชฏิตา เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ, อุตฺตานาว เสนฺติฯ อนตฺตมโน โหตีติ เตชุสฺสทตฺตา สีโห มิคราชา ทฺเว ปุริมปาเท เอกสฺมิํ, ปจฺฉิมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตฺวา นงฺคุฏฺฐํ อนฺตรสตฺถิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทปจฺฉิมปาทนงฺคุฏฺฐานํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ทฺวินฺนํ ปุริมปาทานํ มตฺถเก สีสํ ฐเปตฺวา สยติฯ ทิวสมฺปิ สยิตฺวา ปพุชฺฌมาโน น อุตฺตสนฺโต ปพุชฺฌติ, สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทาทีนํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา สเจ กิญฺจิ ฐานํ วิชหิตฺวา ฐิตํ โหติ, ‘‘นยิทํ ตุยฺหํ ชาติยา, น สูรภาวสฺส อนุรูป’’นฺติ อนตฺตมโน หุตฺวา ตตฺเถว สยติ, น โคจราย ปกฺกมติฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อนตฺตมโน โหตี’’ติฯ อวิชหิตฺวา ฐิเต ปน ‘‘ตุยฺหํ ชาติยา จ สูรภาวสฺส จ อนุรูปมิท’’นฺติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อุฏฺฐาย สีหวิชมฺภนํ วิชมฺภิตฺวา เกสรภารํ วิธุนิตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกมติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อตฺตมโน โหตี’’ติฯ

5. ถูปารหสุตฺตวณฺณนา

[247] ปญฺจเม ราชา จกฺกวตฺตีติ เอตฺถ กสฺมา ภควา อคารมชฺเฌ วสิตฺวา กาลกตสฺส รญฺโญ ถูปกรณํ อนุชานาติ, น สีลวโต ปุถุชฺชนภิกฺขุสฺสาติ? อนจฺฉริยตฺตาฯ ปุถุชฺชนภิกฺขูนญฺหิ ถูเป อนุญฺญายมาเน ตมฺพปณฺณิทีเป ตาว ถูปานํ โอกาโส น ภเวยฺย, ตถา อญฺเญสุ ฐาเนสุฯ ตสฺมา ‘‘อนจฺฉริยา เต ภวิสฺสนฺตี’’ติ นานุชานาติฯ จกฺกวตฺตี ราชา เอโกว นิพฺพตฺตติ, เตนสฺส ถูโป อจฺฉริโย โหติฯ ปุถุชฺชนสีลวโต ปน ปรินิพฺพุตภิกฺขุโน วิย มหนฺตมฺปิ สกฺการํ กาตุํ วฏฺฏติเยวฯ ฉฏฺฐสตฺตมานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

8. ปฐมโวหารสุตฺตวณฺณนา

[250] อฏฺฐเม อนริยโวหาราติ อนริยานํ กถาฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

อาปตฺติภยวคฺโค ปญฺจโมฯ

ปญฺจมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

(26) 6. อภิญฺญาวคฺโค

1-3. อภิญฺญาสุตฺตาทิวณฺณนา

[254-256] ฉฏฺฐสฺส ปฐเม อภิญฺญายาติ ชานิตฺวาฯ สมโถ จ วิปสฺสนา จาติ จิตฺเตกคฺคตา จ สงฺขารปริคฺคหวิปสฺสนาญาณญฺจฯ วิชฺชา จ วิมุตฺติ จาติ มคฺคญาณวิชฺชา จ เสสา สมฺปยุตฺตกธมฺมา จฯ ทุติเย อนริยปริเยสนาติ อนริยานํ เอสนา คเวสนาฯ ชราธมฺมนฺติ ชราสภาวํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ตติยํ อุตฺตานเมวฯ

4. มาลุกฺยปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[257] จตุตฺเถ มาลุกฺยปุตฺโตติ มาลุกฺยพฺราหฺมณิยา ปุตฺโตฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ตว โอวาทยาจเนฯ อิมินา เถรํ อปสาเทติปิ อุสฺสาเทติปิฯ กถํ? อยํ กิร ทหรกาเล ปจฺจเยสุ ลคฺโค หุตฺวา ปจฺฉา มหลฺลกกาเล อรญฺญวาสํ ปตฺเถนฺโต กมฺมฏฺฐานํ ยาจติฯ อถ ภควา ‘‘เอตฺถ ทหเร กิํ วกฺขาม, มาลุกฺยปุตฺโต วิย ตุมฺเหปิ ตรุณกาเล ปจฺจเยสุ ลคฺคิตฺวา มหลฺลกกาเล อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กเรยฺยาถา’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภณนฺโต เถรํ อปสาเทติ นามฯ ยสฺมา ปน เถโร มหลฺลกกาเลว อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กาตุกาโม, ตสฺมา ภควา ‘‘เอตฺถ ทหเร กิํ วกฺขาม, อยํ อมฺหากํ มาลุกฺยปุตฺโต มหลฺลกกาเลปิ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กาตุกาโม กมฺมฏฺฐานํ ยาจติฯ ตุมฺเห ตาว ตรุณกาเลปิ วีริยํ น กโรถา’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภณนฺโต เถรํ อุสฺสาเทติ นามาติ โยชนาฯ

5-10. กุลสุตฺตาทิวณฺณนา

[258-263] ปญฺจเม อาธิปจฺเจ ฐเปนฺตีติ ภณฺฑาคาริกฏฺฐาเน ฐเปนฺติฯ ฉฏฺเฐ วณฺณสมฺปนฺโนติ สรีรวณฺเณน สมนฺนาคโตฯ พลสมฺปนฺโนติ กายพเลน สมนฺนาคโตฯ ภิกฺขุวาเร วณฺณสมฺปนฺโนติ คุณวณฺเณน สมนฺนาคโตฯ พลสมฺปนฺโนติ วีริยพเลน สมนฺนาคโตฯ ชวสมฺปนฺโนติ ญาณชเวน สมนฺนาคโตฯ สตฺตเมปิ เอเสว นโยฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อภิญฺญาวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

(27) 7. กมฺมปถวคฺควณฺณนา

[264-273] กมฺมปถวคฺเคปิ ทสปิ กมฺมปถา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว กถิตาฯ

(28) 8. ราคเปยฺยาลวณฺณนา

[274-783] ราคเปยฺยาลํ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา กถิตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺฐกถาย

จตุกฺกนิปาตสฺส สํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ